Wigilia na polskim stole dawniej i dziś

WIGILIJNE PRAPOCZĄTKI

Polacy to naród, który jest przywiązany do tradycji, który lubi świętować. Jednym z najchętniej celebrowanych dni jest Wigilia. Najważniejsza jest wieczerza, którą rozpoczyna się wraz z pojawieniem się na niebie pierwszej gwiazdki. Posiłek wigilijny, zwany także postnikiem, pośnikiem, kutią lub wilią, był i jest celebrowany bardzo różnie.




Wigilia potocznie kojarzy nam się z dniem poprzedzającym „Boże Narodzenie”, a to obchodzone jest od IV w. n. e. Pierwszą wzmiankę o tym święcie możemy znaleźć w rzymskim kalendarzu świąt chrześcijańskich z 354 r. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa, obrzędy te nie miały stałej daty. Ostatecznie zdecydowano się jednak wybrać 25 grudnia jako dzień Narodzenia Boga, a 24 jako Wigilię. Wszystko z powodu zbieżności dat z terminami świąt i obrzędów starosłowiańskich i antycznych.

Zgodnie z dawnymi wierzeniami, Wigilia była końcem starego i początkiem nowego roku. Do wieczerzy zasiadano dopiero wraz z ukazaniem się na niebie pierwszej gwiazdki. Wcześniej jednak należało przystroić cały dom, a przede wszystkim stół.

OZDOBY I PRZYSTRAJANIE STOŁU

Dziś nie wyobrażamy sobie Świąt Bożego Narodzenia bez obecności choinki. Jednak jest to jedna z młodszych świątecznych tradycji, gdyż pierwsze choinki pojawiły się w Polsce dopiero w XIX wieku, za sprawą niemieckich kolonistów. Wcześniej Polacy przystrajali swoje domy zielonymi gałązkami drzew iglastych, przede wszystkim świerku, jodły lub sosny.

Bardziej typowe dla Polski były ozdoby z opłatka. Na początku XX wieku występowały one na prawie całym obszarze Polski. Dziś jednak zwyczaj dekorowania domu opłatkiem zaniknął prawie całkowicie, a szkoda, bo znany był przynajmniej od XVII wieku. Opłatek dawał się łatwo barwić, a mając wprawną rękę można było wycinać z niego wymyślne kompozycje. Z opłatków tworzono więc krzyżyki, słońca, półksiężyce oraz gwiazdy. Co więcej, łączono je w formy przestrzenne, przypominające kulę oraz w bardziej wymyślne kompozycje.

Najbardziej jednak koncentrowano się na dekoracji stołu. Zazwyczaj pokrywano go grubą warstwą słomy lub siana, które następnie przykrywano lnianą płachtą lub białym obrusem. Następnie na obrus sypano ziarna, a przy każdym nakryciu kładziono opłatek. Popularnym zwyczajem jest także przygotowywanie dodatkowego nakrycia, przeznaczonego dla zbłąkanego wędrowca. Jest to jednak również wyraz pamięci o zmarłych.

TRADYCJE I ZWYCZAJE WIGILIJNE

Tradycją jest, że do Wigilii siada się po ukazaniu się pierwszej gwiazdki, jednak w niektórych wsiach na Pomorzu i sporadycznie w miejscowościach austriackich lub niemieckich kolonistów, uczta ta była przenoszona na początek dnia następnego.


Dość dużą rolę w tym szczególnym czasie przypisywano zmarłym. Oprócz dodatkowego okrycia na stole, pozostawiano dla nich resztki potraw z wieczerzy wigilijnej, ułamki opłatków, strząsano także kilka kropel wódki na podłogę. Po kolacji nie sprzątano również stołu wigilijnego, aby przez noc zmarli mogli się posilić i nie musieli niepokoić żywych w ciągu roku.
Powszechnym zwyczajem dnia wigilijnego były poranne połowy (głównie na Pomorzu i Mazurach), a także polowania. Pomimo obowiązującego ścisłego postu, w zwyczaju było jedzenie odrobiny chleba maczanego w miodzie lub posmarowanego miodem opłatka. Trzeba też było napić się wódki, aby w ciągu roku nie brakowało w domu jedzenia i trunków.

Jeśli chodzi o same zwyczaje przy stole, uważano, że powinna przy nim siedzieć parzysta ilość osób, w przeciwnym razie ktoś z domowników mógłby umrzeć w nadchodzącym roku. Miejsca zaś zajmowano zawsze według starszeństwa, aby według starszeństwa odchodzić z tego świata. Każdej potrawy należało przynajmniej spróbować, aby zapewnić sobie obfitość jedzenia w nadchodzącym roku. W dalekiej przeszłości ucztowano prawie całkowicie w milczeniu. Aż do skończenia wieczerzy nie wolno było także kłaść łyżek na stole, a także wstawać od stołu dopóki wszyscy nie skończyli jeść.